A. M. Celâl Şengör
İTÜ Maden Fakültesi ve Avrasya Yerbilimleri Enstitüsü
İklim değişiminde ki gerçek tehlike, kopup gidecek bir sıcaklık artışıdır. Peki bu nedir, nasıl olur, Venüs bir zamanlar nasıldı ve bugün cehennem sıcağı içinde?
İnsanlar genellikle içinde yaşadıkları doğal şartların tüm geçmiş boyunca aynı olduğunu zannederler. Halbuki jeoloji bize geçmişteki şartların çok nadir durumlarda günümüzdeki doğal şartlara benzediğini öğretir.
Meselâ, günümüzden 250 ila 66 milyon yıl öncesi aralığını kapsayan Mesozoyik zamanında dünyanın hiç bir yerinde bugün Antarktika veya Grönland’dakilere benzeyen buz takkeleri yoktu ve deniz seviyesi bugünkünden 100-150 metre daha yüksekti.
Şekil 1 bundan 90 milyon yıl önceki dünyayı göstermektedir. Dikkat ederseniz, deniz pek çok yerde kıt’aları kaplamıştır. O zaman tüm dünya iklimi ılımandı ve hem dinozorlar hem de eğreltiotları, büyük yapraklı ağaçlar gibi bitkiler kutuplara çok yakın bölgelerde bile yaşayabiliyorlardı. Antarktika’da bile bugünkü ılıman bölge ormanlarına benzer ormanları görmek mümkündü.
Buna mukabil, bundan 700-750 milyon yıl öncesi aralığında, 600-630 milyon yıl öncesi aralığında, 575 milyon yıl önce ve 550-530 milyon yıl aralığında buzlar tüm dünyayı kaplamıştı (Şekil 2).
İklim salınımlarının nedeni
Demek ki dünyamızın iklimi çok büyük salınımlar yapabilmektedir. Bunun nedenleri şunlardır:
1) Dünyamızın yörüngesinde ve eksen konumunda olan döngüsel değişiklikler (Milankoviç salınımları),
2) dünyamız üzerinde deniz düzeyinde olan değişiklikler (bu levha hareket hızlarına bağlıdır),
3) dünya üzerinde kıt’aların konumları,
4) atmosferdeki sera gazlarının oranı.
Kısaca, deniz seviyesi yüksek ve kutuplarda kıt’a yoksa ve atmosferdeki sera gazlarının yüzdesi yüksekse dünya iklimi daha tekdüze ve genellikle günümüzdekinden daha sıcaktır.
Buna mukabil oksijence zengin bir atmosfer, düşük deniz düzeyi ve en az bir kutupta bir kıt’anın bulunması buz çağlarını tetikler.
Meselâ bundan 320 milyon yıl önce atmosferdeki oksijen miktarı %35’ti (bugün bu oran % 21’dir). Pangea’yı oluşturan Uralid, İskitid, Hersinid ve Appalaşid gibi kıt’a-kıt’a çarpışmaları ve günümüzdeki Andlar gibi kabuk kısalmasının büyük değerlere ulaştığı kıt’a kenarı dağ kuşakları deniz seviyesini de düşürünce büyük Gondwana-Land buzul çağı başladı. Son 600 milyon senede dünyamız üzerindeki tektonik ve iklimsel olayların bir şeması şekil 3’te görülmektedir.
Volkanların rolü
Tüm dünyayı buzların kapladığı bir dünyadan tekrar sıcak bir dünyaya dönüşü büyük ölçüde volkanlar atmosfere saldıkları karbondiyoksit ile mümkün kılarlar. Sıcak bir dünyadan tekrar soğuk bir dünyaya dönüşün yolları da yukarıda sayılanlardır. Dolayısıyla dünya yüzeyinin ısınması aşırı artmış bir insan nüfusu için bir tehlike olsa da dünya üzerindeki yaşamı pek etkilemez, hatta zenginleştirir. Ancak buna çok önemli bir istisna vardır.
Eğer atmosferin sıcaklığı, artan sera gazları nedeniyle kiritik bir değeri aşarsa, o zaman bunu geri çevirme imkânı kalmaz ve dünya giderek ısınmaya devam eder. Buna kopup giden sıcaklık artışı diyoruz (runaway heating).
Venüs’ün başına gelen
Böyle bir olay komşumuz olan ve bizimkine her bakımdan çok benzeyen Venüs gezegeninin başına gelmiştir. Bugün Venüs’ün yüzey sıcaklığı ortalama 475°C’tır ki bu kurşunun ergime derecesi olan 328°C’tan 147°C daha sıcaktır.
Bir milyar yıldan daha az bir zaman önce, Venüs’ün yüzey sıcaklığı bugünkü dünyanın yüzey sıcaklığına benziyordu; okyanusları, ve karaları vardı, buralarda yağmur hatta kar bile yağıyordu; belki yaşam bile vardı.
Alındığı kaynak: HBT Dergisi Sayı 280 – 5 Ağustos 2021
Son yorumlar